Introduction

Wolk-aarde bliksem tijdens de avondschemering

Bliksemfotografie is zowel een van de moeilijkste als een van de meest lonende soorten weerfotografie. Enkele redenen die mij te binnen schieten met dit te zeggen zijn: 1) je hebt maar één kans voor de bepaalde situatie - het is niet zoals studiofotografie waarbij je gewoon terug de studio in kan gaan als de foto's niet goed gelukt zijn; 2) bliksem varieert zoveel in helderheid, intensiteit, en plaats dat het schatten van de juiste belichtingstijd een hoop ervaring en nogal wat geluk vereist; 3) je bent altijd enigszins in gevaar tijdens onweer, zeker als je mooie bliksem fotografeert; en 4) bliksem is een puntlichtbron (eigenlijk een lijnlichtbron) die heel veel vraagt van de optische kwaliteit van de cameralens.

Benodigdheden

Om een kans te hebben bliksemfotografie goed te doen heb je het volgende nodig:

• Spiegelreflexcamera met B-sluitertijd (bij voorkeur een spiegelreflexcamera, je kunt ook een compactcamera gebruiken als deze B-sluitertijden heeft, maar het maakt e.e.a. lastiger

• Een aantal lenzen van 28mm tot 135mm brandpuntsafstand, liefst een wat groter interval. Lenzen met een vaste brandpuntsafstand zijn te verkiezen boven zoomlenzen, want deze zijn minder scherp. De diafragmainstellingen moeten variabel zijn tussen f/2.8 en f/22.

• Stevig statief. Het maakt niet uit of deze van metaal of plastic is, voor wat betreft je veiligheid. Als bliksem zo dichtbij is dat dit verschil zou kunnen uitmaken, ben je sowieso verkeerd bezig. Ik raad je aan een metalen (of beter nog, een houten) statief te gebruiken omdat deze vaak wat steviger op de grond staan.

• Vergrendelbare draadontspanner

• Film met een lage gevoeligheid, liefst 100 of 200 ISO

De camera dient voorzien te zijn van een snelkoppeling om hem snel op het statief te kunnen monteren. Onweersbuien (zeker die in Nederland) kunnen snel ontstaan en weer inzakken, en vaak telt elke minuut.

Alle lenzen moeten brandschoon zijn - geen krassen, stof, vingerafdrukken of andere oneffenheden. Bliksem is zo ontzettend fel en zo dun dat iedere oneffenheid op het glas van de lens een grote kans heeft om op de foto zichtbaar te zijn, zeker als het diafragma wat kleiner is. Je moet ook lenzen gebruiken waarvan je weet dat ze niet teveel coma en andere lensfouten veroorzaken bij grote diafragma's (lage diafragmagetallen). Bij bliksem is enige vorm van aberratie of coma direct te zien op de foto.

Locatie

Compositie is belangrijk voor het maken van mooie bliksemfoto's. Vermijd de zo algemene bliksem-boven-dak foto's die veel mensen maken.

Het is belangrijk dat je een mooie plaats vindt om je camera op te stellen. Je kunt eventueel bij je eigen appartement of woonhuis fotograferen, als je gelukkig genoeg bent met een mooi uitzicht. Maar meestal moet je op zijn minst de straat op of het vrije veld in (dat alleen kan als de bliksem enigszins op afstand is!). Je kunt wel oefenen dichtbij je woonhuis, als je je camera's en lenzen voor bliksemfotografie aan het uitproberen bent.

Waar je je ook begeeft, wees ervan verzekerd dat je de plaats goed kent en goed kunt vinden in het donker. Dit geldt voor zowel je eigen veiligheid als het goed kunnen bereiken van de plaats. Ook moet de plaats redelijk veilig zijn bij onweer. Als het onweer te dichtbij komt moet je vertrekken. Verder is het goed als je camera en jezelf droog kunnen blijven, zoals op een balkon onder een overhangend dak (dit is ideaal, als het uitzicht goed is). Vermijd fotografielocaties langs wegen, want de auto's zijn op zijn minst storend, en mogelijk geeft het je problemen als een stel dronken lui langsrijdt.

Het uitzicht op de lucht moet optimaal zijn, maar het belangrijkste van alles is dat de locatie veilig is bij onweer. Je kunt wel op een dijk of heuvel fotograferen, maar als het onweer nadert moet je wegwezen, of gewoon in de auto gaan zitten met de ramen dicht. Sommige situaties waarin het beslist niet veilig is bij onweer dat dichter dan 5 à 10 km afstand genaderd is zijn:

• Op een dijk, heuvel of ander hoog object
• In het open veld
• Bij of in een watergebied, zoals sloten, meren of de zee
• Bij bomen
• Bij metalen hekken of hoogspanningsmasten
• Binnen en zeer dicht achter een raam
• In de douche, het bad, of bij het handen wassen aan de kraan (je kunt indirect getroffen worden)
• Terwijl je aan de telefoon bent (tenzij het een mobiele of draadloze telefoon is)

Deze lijst is niet compleet. Je kunt in deze situaties direct of indirect getroffen worden, dus je dient de situaties tijdens onweer te voorkomen. Waar je redelijk veilig bent is in een auto met de ramen dicht (of open, als je niet te dicht achter het open raam zit). Een metalen kooi is ideaal, maar nogal onpraktisch. Als je buiten bent terwijl onweer boven je hangt ben je in een levensgevaarlijke situatie, waar je je ook bevindt - zelfs in een straat. Als je het onweer echt niet wilt missen, kun je het beste in de auto zitten en alleen direct na een bliksemontlading naar buiten springen om de camera opnieuw te spannen en de draadontspanner weer in te drukken.

Geschikte onweersbuien

Weerlicht kan ook mooi zijn wanneer het het binnenste van een buienwolk oplicht.

Wat ik gewend ben om te doen wanneer een onweersbui zich aandient, is om de bui eerst een paar minuten te observeren. Dit geeft een idee wat voor soort bui het is, wat voor soort bliksem erin voorkomt, en hoe actief de bui is. Niet alle onweersbuien zijn goed geschikt voor fotografie. De volgende soort situaties zijn bijvoorbeeld niet geschikt:

• Onweders die alleen weerlicht geven (hoewel het soms toch mooi kan zijn)
• Buien op grote afstand (meer dan 25 km) en omgeven door lage bewolking
• Inactieve winterse buien die niet vaker dan eens per 5 à 10 minuten ontladen
• Onweersbuien waar de bliksem in veel neerslag voorkomt. Neerslag geeft een boel lichtverstrooiing, haalt het detail uit de vertakkingen van de bliksem, en geeft foto's met laag contrast.

De volgende situaties zijn daarentegen wèl interessant:

• Geïsoleerde actieve onweersbuien
• De buienlijn (squall) die zich soms voor een zomers koufront of een lagedruktrog vormt. De cellen in deze buienlijn zijn vaak erg actief, en hoewel het hard kan regenen kun je verscheidene mooie foto's maken
• Onweerscomplexen (MCS en MCC, in zekere mate) en supercel-buien

Techniek van fotografie

De techniek is relatief simpel. Veel mensen begrijpen niet hoe je steeds zo snel kunt zijn om een foto te nemen op het moment dat je de bliksem ziet. Dat doe je niet; het is inderdaad een grote uitdaging om bliksem bij daglicht te fotograferen. Je fotografeert bliksem meestal 's nachts, wanneer het donker genoeg is om lange belichtingstijden van enkele minuten te gebruiken. Je gebruikt de B-sluitertijd met de vergrendelbare draadontspanner, en je laat de sluiter van de camera gewoon openstaan totdat een bliksem verschijnt in de richting waarin de camera kijkt, of totdat de foto overbelicht raakt door het weinige omgevingslicht.

Hiervoor dient de camera op een statief gemonteerd te zijn met een draadontspanner. De camera moet zeker niet bewegen tijdens de opname, anders kan de foto bewogen zijn.

Bliksem bestaat vaak uit meerdere ontladingen in een of meerdere kanalen.

Bliksemfotografie gedurende de nacht is dus niet veel meer dan je camera op statief zetten, met de lens scherpgesteld op oneindig, het diafragma kiezen, en de sluiter openzetten met behulp van de draadontspanner. Wanneer een bliksem verschijnt in de richting waarin de camera kijkt, doe je de camerasluiter weer dicht, kruis je je vingers dat de opname gelukt is, en span je de camera weer opnieuw voor de volgende opname.

Er ontstaan echter complicaties, want je moet ook letten op het omgevingslicht zoals stadslichten, het bewegen van de wolken en dergelijke. Deze kunnen je opname er mooi of lelijk uit doen zien. De maximale belichtingstijd in de grote steden is bovendien erg beperkt, in de binnenstad minder dan enkele tientallen seconden. Als het onweer niet actief is zou je vele opnamen verkwisten doordat de foto al belicht wordt voordat er bliksem verschijnt. Ook hangt de juiste belichting af van de filmgevoeligheid en het diafragmagetal. Het diafragmagetal is een van de meest cruciale factoren die een foto er van goede kwaliteit danwel middelmatige of lage kwaliteit uit doen zien. Een andere factor is de compositie.

Belichting

Sorry, ik kan je helaas niet de juiste belichtingswaarden geven voor bliksem. Deze variëren namelijk sterk. Maar de belichtingstijd bij nachtelijk onweer is niet afhankelijk van de helderheid van de bliksem (je fotografeert immers met de B-sluitertijd, en de bliksem bepaalt zelf hoe lang en hoe sterk deze de film belicht). Ook moet je 100 ISO film gebruiken voor de hoge resolutie. Het enige waar je dus nog controle over hebt is het diafragma. Hier zijn een paar waarden die je mogelijk op weg kunnen helpen:

Type en helderheid van bliksem	Filmgevoeligheid	Diafragmagetal
Wolk-aarde bliksem op zeer korte afstand (minder dan 100 meter afstand)	100 ISO	f/16
Felle wolk-aarde bliksem op ca. 1 km afstand	100 ISO	f/8
Wolk-aarde bliksem op afstand (5-10 km)	100 ISO	f/4
Wolk-wolk bliksem op afstand (5-10 km)	100 ISO	f/2,8
Wolk-aarde en wolk-wolk bliksem op grote afstand (10-20 km)	200 ISO	f/2,8-f/4
Wolk-aarde en wolk-wolk bliksem op zeer grote afstand (20-50 km)	200 of 400 ISO	f/2,8

[Belichtingstabel voor bliksemfotografie.]

Als de bliksem zeer ver weg is, zeg verder dan 50 kilometer afstand, moet je een gevoelige film als 400 ISO gebruiken. Dit soort onweer is meestal niet zo spectaculair om te fotograferen, maar je kunt evengoed proberen als je wilt. Ik ga meestal naar huis of iets anders fotograferen als het onweer zo ver weg is.

Als de lenzen die je gebruikt coma vertonen bij grote diafragma's is het beter om een gevoeliger film zoals 200 of 400 ISO te gebruiken en kleinere diafragma's zoals f/8 of f/11 te gebruiken. Coma kan een foto er lelijk uit doen zien.

Coma van de lens (bij grote diafragma's) is direct te zien op foto's van iets dat zo'n hoog contrast heeft en zo scherp is als bliksem. De bliksem ziet er onscherp en uitgesmeerd uit terwijl de achtergrond (die veel lager contrast heeft) redelijk scherp afgebeeld lijkt te zijn.

De belichting hangt ook af van het vermogen en het type bliksem. Sommige bliksemontladingen die zeer dichtbij zijn zijn niet zo fel; andere ontladingen zoals de bliksem die uit de zijkant of bovenkant uit de wolk komt en helemaal naar aarde gaat, kan nog verblindend fel zijn op 10 kilometer afstand. Je moet ervaring opbouwen met het schatten van het juiste diafragma tot ongeveer 1 stop nauwkeurig, bij het kijken naar hoe fel de bliksem is.

Als er nogal wat heiigheid of regenval is wordt het licht van de bliksem sterk verstrooid, wat het contrast van de bliksem met de achtergrond verlaagt. Er is niet veel dat je hiertegen kunt doen voor wat het diafragma betreft. Je kunt eventueel het diafragma iets sluiten, omdat anders de foto misschien overbelicht raakt. Maar je verliest gemakkelijk de dunne vertakkingen van de bliksem op de foto.

Een belangrijk concept om te begrijpen met bliksemfotografie is dat je in feite twee verschillende lichtbronnen tegelijk aan het fotograferen bent. Omdat je de B-sluitertijd (tijdopname) gebruikt om te wachten op bliksem, ben je voortdurend de achtergrond bij zeer zwak licht aan het fotograferen, ook wanneer er geen bliksem is. Je keuze van filmgevoeligheid ligt vast omdat je hoge resolutie film wilt gebruiken; het diafragma ligt vast om de bliksem goed belicht (en scherp) op de foto te krijgen. De totale belichtingstijd van de opname wordt bepaald door het omgevingslicht. Indien de bliksem dichtbij inslaat of over je heen komt kan het licht dat de bliksem uitzendt de omgeving belichten en dan is de opname klaar - maar als de bliksem wat verder weg is moet je wat langer de sluiter openhouden om de achtergrond juist belicht te krijgen. Anders krijg je een zeer donkere of zwarte foto met eigenlijk alleen het bliksemkanaal dat te zien is.

Bliksemfotografie overdag

Dit is meestal erg lastig. Je kunt natuurlijk niet de handmatige belichtingstijd (B sluitertijd) gebruiken, want de belichtingstijd gedurende de dag is meestal veel korter dan een seconde. Je zult moeten belichten naar wat de lichtmeter zegt, eventueel een stop minder (of twee stops minder als je de bliksem zeer dichtbij verwacht). Je kunt dezelfde benodigdheden gebruiken als bliksemfotografie bij nacht, ook een statief, draadontspanner en dergelijke. Stel de camera op in de richting waarin je de bliksem verwacht, en wacht met de draadontspanner in de hand af. Wanneer een bliksemontlading komt, druk dan onmiddellijk de ontspanknop in. Hopelijk bestaat de bliksemontlading uit verscheidene ontladingen (de bliksem lijkt te knipperen voor het oog), en kun je een latere ontlading door hetzelfde kanaal fotograferen.

Om succes te boeken met deze methode moet je reactietijd liefst niet meer dan 0,2 seconde zijn. Als je reactietijd langer is kun je dit oefenen met iemand anders, met een reactiespel ofzo. Je moet ook niet roken, drinken, of anderszins onder invloed van het een of ander zijn, want dat verhoogt je reactietijd sterk.

De methode werkt ook alleen maar als je camera mechanische bediening heeft. Camera's die eerst eens rustig gaan scherpstellen, lichtmeten en dergelijke als je de ontspanknop indrukt mogen dan wel modern zijn maar zijn volstrekt nutteloos.

Bliksemfotografie bij daglicht is een uitdaging.

Daglichtbliksemfotografie is ook meestal niet zo mooi als bij nacht, omdat je de vertakkingen van het bliksemkanaal meestal niet fotografeert. Deze vertakkingen ontstaan alleen bij de eerste voorontlading, en zijn alleen zichtbaar bij het eerste ontladingsgolffront dat al het licht uitzendt. Bij latere ontladingen door hetzelfde kanaal wordt alleen lading in het hoofdkanaal gedumpt en dan ontladen omdat dit een lage weerstand met het aardoppervlak heeft (of de andere kant van het kanaal in het algemeen).

Als je geluk hebt bestaan de bliksems uit een deel dat binnen de wolk voorkomt net voordat een wolk-aarde bliksem ontstaat. Je kunt dan reageren op de flits in de wolk en terwijl de camerasluiter kort open is komt dan de wolk-aarde ontlading. Als je zoiets verwacht kun je het diafragma iets sluiten en een wat langere belichtingstijd kiezen, bijvoorbeeld 1/2 seconde bij f/22 ofzo (als de hoeveelheid licht dan goed is). Maar onthoud dat dit niet altijd goede resultaten geeft. Als je de belichtingstijd langer maakt, bijvoorbeeld met donkere filters, loopt het contrast dat de bliksem op de foto heeft sterk terug. Dit komt doordat je bij een langere belichtingstijd relatief veel meer achtergrondlicht hebt en maar kort de bliksem. Met langere tijdopnamen heb je een kleiner diafragma nodig, en dat zorgt er in feite voor dat de bliksem minder fel wordt terwijl de achtergrond hetzelfde belicht blijft.

De optimale belichtingstijd is meestal rond 1/15 tot 1/30 seconde. Bij kortere belichtingstijden is er redelijke kans dat de sluiter net open staat tussen twee deelontladingen van de bliksem in; de bliksem is dan niet of vrijwel niet op de foto te zien terwijl je toch op tijd was met de ontspanknop indrukken. Bij langere belichtingstijden loopt het contrast van de bliksem met de achtergrond zover terug dat de bliksem ook niet goed te zien is.

De avondschemering kan prachtige bliksemfoto's opleveren, omdat het donker genoeg is om enige seconden lang de sluiter open te zetten, terwijl het licht genoeg is om de foto mooi met daglicht-achtig licht te belichten. De kleuren bij schemering kunnen bovendien erg mooi zijn.

Cameratriggers voor bliksemfotografie

Er bestaan bliksemtriggers voor je camera, die meestal reageren op snelle veranderingen in licht. Bliksemtriggers zijn te koop, maar je kunt ze ook eventueel zelf maken. Zo'n trigger op de camera kan helpen om bliksem te fotograferen, maar je fotografeert ook hiermee geen vertakkingen van het bliksemkanaal, want de interactie van de trigger met de camera is daarvoor te langzaam. Ook reageert de trigger meestal op lichtflitsen binnen de bui of van bliksem buiten beeld, dus het kost je meer film.

Mijn mening en ervaring is dat de beste manier voor daglichtbliksemfotografie gewoon de handmatige methode is. Dat geeft (mij althans) de meeste gelukte opnamen met een minimum aan gebruikte film. Bij nacht heb je sowieso geen trigger nodig, want de sluiter kan enige tijd open blijven staan.